معماری و نوسازی مراحل گسترش شهر مشهد 30 ص
دسته بندي :
علوم پایه »
پاورپوینت معماری
لینک دانلود و خرید پایین توضیحات
دسته بندی : وورد
نوع فایل : word (..doc) ( قابل ويرايش و آماده پرينت )
تعداد صفحه : 22 صفحه
قسمتی از متن word (..doc) :
پيش از آنكه حضرت رضا (ع) در سال 203 هجري قمري شهيد و در اين محل مدفون شوند و نام مشهد پيدا شود در مجاور آن شهري قديمي به نام نوغان وجود داشت كه مركز ولايت تاريخي و مهم توس بود . بدان سبب واليان توس در نوغان مستقر مي شدند . حميد بن قحطبه از واليان توس در سال 159 قمري درگذشت امّا كاخ و باغ وي همچنان داير و آباد بود تا اينكه خليفه هارون الرشيد در سال 193 هجري به هنگام سفر به خراسان در آن مستقر شد و درگذشت چون جسد هارون الرشيد را درباغ حميدبن قحطبه دفن كردند قبّه و بقعه اي بر روي مدفن وي ساخته شد كه به بقعه هاروني شهرت يافت . ده سال پس از مرگ هارون نيز حضرت رضا (ع) توسط مأمون در نوغان شهيد شد و به امر و صلاح ديد وي در همان بقعة هاروني به خاك سپرده شد . از آن پس به محل مزبور مشهد گفته شد . بدين سان هستة‌اولية شهر كنوني مشهد درسال 203 قمري در مجاور شهر قديمي نوغان شكل گرفت . بنابراين هرچند مشهد با اين نام قدمتي هزارودويست ساله دارد امّا شاخه اي نورسته از ريشة‌قديمي به نام نوغان است كه عمر آن به مراتب بيش از هزار و دويست سال است . اگر دو واقعة مرگ هارون الرشيد و شهادت حضرت رضا (ع) در نوغان توس روي نمي داد نوغان به مشهد كنوني تبديل نمي شد و شايد دومين شهر كشور نمي گرديد . حال بايد ديد مقر شهر مشهد شايستگي احداث شهري چنين بزرگ را داشته است . اين شهر در دشتي حاصلخيز ميان دو رشته كوه پرآب به نامهاي هزارمسجد ( در شمال ) و بينالود ( در جنوب ) در كنار رودخانه اي به نام كشف رود واقع شده است . دشت مزبور كه حدود هفده هزار كيلومتر مربع وسعت دارد حوضة‌آبريز كشف رود را تشكيل مي دهد و از ديرباز به ولايت توس شهرت داشته است . سرچشمة‌كشف رود دركنايش رادكان واقع در 70 كيلومتري شمال غرب مشهد قرار دارد . كشف رود از حدود يك فرسنگي شمال مشهد مي گذرد و در محل پل خاتون واقع در جنوب شرق سرخس ، به فاصلة تقريباً‌صدو پنجاه كيلومتري مشرق مشهد ، به هريود مي پيوندد .
بنابراين مشهد در بدو امر در حاشية رودخانه اي پرآب واقع بوده ، امّا به سبب آنكه بستر كشف رود در ارتفاعي كمتراز مقر مشهد جريان دارد . دسترسي به آب آن براي اهالي شهر به سادگي مقدور نبوده است . بدين سبب اغلب روستاهاي مجاور شهر و هم خود نوغان و مشهد از آغاز تا اوايل قرن حاضر عموماً با قنات مشروب مي شده اند . اين امر سبب شده است تا پس از پيدايش مشهد و روي آوردن سادات و شيعيان به سوي آن با كمبود آب روبرو شود و در نهايت مركزيت توس را از اوايل سدة‌چهارم هجري از دست بدهد . در قرون بعد نيز هرگاه جمعيت شهر به سببي رو به افزايش گذاشته اولين معضل آن كمبود آب بوده است كه اكنون نيز يكي از مهمترين كمبودهاي مشهد آب شرب آن است . امّا از نظر سلامت هوا ، مشهد داراي چنان آب و هوايي بوده كه عوماً گفته مي شده است در اين شهر طاعون شيوع نخواهد يافت . همچنين از نظر زلزله ، مشهد در محلي امن و بدون گسل قرارگرفته به گونه اي كه در عمر 1200 ساله آن تنها يك زلزله نسبتاً مهم در آن روي داده كه مركز آن هم شهر نيشابور بوده است .
به جز آنچه گذشت مشهد بر سر بزرگترين شاهراه ارتباطي خراسان ، يعني جاده ابريشم و در ميانة شهرها و ولايات مهمي چون توس ، نيشابور ، هرات ، جام ، خبوشان ( قوچان ) و دشت خاوران ( شهرهاي نسا و ابيورد ) و قلعة‌كلات واقع بوده كه امتياز مثبت مهمي براي آن محسوب مي شده است .
مراحل گسترش شهر مشهد :
در اوايل سدة ششم هجري ميان شهر سنّي نشين تابران و شهر شيعه نشين مشهد نزاع شديدي درگرفت به گونه ايك ه در سال 510 هجري قمري اهالي تابران به مشهد حمله كردند و در پي آن اولين حصار باري اين شهر احداث گرديد . در سال 807 هنگامي كه شاهرخ بن اميرتيمور به جاي پدر نشست و هرات را مركز حكومت خويش كرد شهر مشهد را مورد توجه ويژه قرارداد و در صدد عمران آن برآمد . همسر وي گوهرشاد نيز با احداث مسجد جامع گوهرشاد در اين شهر عملاً آن را به دومين شهر قلمرو همسرش تبديل كرد . چون اين عنايتها سبب فزوني جمعيت مشهد و كمبود آب در آن گرديد امي عليشير نوائي در اواخر سدة‌نهم آب چشمة گُلَسب توس را باهمت شخصي به مشهد منتقل كرد و آن را مدتي از ضايعه كم آبي رهانيد . در سال 860 هجري قمري بابرين بايسنقر گوركاني كه به مرض صعب العلاجي مبتلا بود ا زهزات به مشهد آمد و پس از زيارت و توسل به حضرت رضا (ع) شفا يافت و او كلمة « مقدس » را بعد ازنام مشهد افزود و از آن زمان به بعد اين شهر به مشهد مقدس شهرت يافت .
حملة مكرّر ازبكها به خراسان در نيمة اول سدة دهم سبب شد تا فرزند و جانشين شاه اسماعيل يعني شاه تهماسب در حدود سال 940 قمري اقدام به احداث بارويي نو براي مشهد نمايد ، كه حدود چهارصد سال عمر كرد و تا زمان ما باقي ماند.
چون حملات ازبكها به خراسان در تمام سدة دهم بي وقفه ادامه داشت ، آنها در سال 997 مشهد را متصرف شدند و تعداد كثيري از اهالي آن را كشتند . امّا به ابنيه تاريخي صدمه اي نزدند . ده سال بعد شاه عباس جوان ايشان را زا خراسان راند و كمي بعد( سال 1010 ) از اصفهان پياده به زيارت مشهد آمد و اين شهر رامهمترين كانون زيارتي كشور كرد . اين عنايتها سبب افزايش جمعيت مشهد و زائران آن شد و ديگر بار شهر را با كمبود آب روبرو ساخت. بدان سبب شاه عباس ، خياباني در مشهد احداث كرد و آب چشمه گلسب را به ضميمه آب چند قنات وارد خيابان مزبور كرد و موقوفاتي هم به آن اختصاص داد . اين اولين مداخلة جدي دريافت كالبدي مركز شهر مشهد بود كه تأثيرات قابل ملاحظه اي در سمت گيري توسعة آتي شهر مشهد برجا نهاد .اين خيابان با الهام از خيابان چهارباغ عباسي اصفهان از دروازة جادة قوچان تا دروازة جادة‌‌سرخس با عرض زياد و چشم انداز زيبايي از حرم مطهر نيز در حاشية‌مركزي آن قرار داشت ، ايجاد شد .
در توصيف خيابان شيراز ي نوشته انگليسيان چنين آمده است :
” خيابان را مي توان مشخص ترين منظره نقشه زميني شهر دانست كه از شمال غرب تا گوشة جنوب شرق آن امتداد مي يابد . تمام طول آن، اندكي كمتر از 2 مايل ( 3 كيلومتر ) و عرض آن 25 يارد ( 23 متر ) است . سطح خيابان سنگفرش شدهاست و قدري پايين تر از نيمه خيابان ، نهر آبي جريان دارد كه آب آن براي هر منظوري كه بتوان فكرش را كرد مورد استفاده ساكنين شهر قرار مي گيرد و در حاشيه اش درختاني از نوع چنار ، توت و تبريزي با فاصلة نامنظم غرس شده است . علاوه براين دو طرف خيابان با يك رديف تيرهاي فرسوده ، چراغهاي روشنايي و مغازه هاي مختلف تزئي شده است . اين خيابان در طول روز و در ساعات كسب وكار پر از جمعيت از طبقات مختلف ، از اهالي شهر و يا زواري است كه وارد شهر شده اند . لكن به علت عرض كم خيابان تقريباً 3/2 طول آن تا انتهاي شمال غرب با ميزان رفت و آمد انبوه جمعيت متناسب نيست و در عين حال يك گذرگاه سرپوشيده ، محدودة حرم و اماكن موقوفه و بست را زا يكديگر جدا مي سازد . از اين گذرگاه بجز مسلمانان و حيوانات باركش بقيه مردم و وسائل نقليه ديگر ، اجازة عبور و مرور ندارند . اجراي اين مقررات به قدري جدي است كه اگر حيواني وارد منطقه ممنوعه شود به نفع دارايي بيوتات حرم مطهر مصادره مي شود . همة رفت و آمد ها در اينجا اجباراً به كوچه هاي باريكي ، كه محلة اماكن مقدسه را دور مي زند رانده مي شود و از آنجا دوباره به سمت خيابان كه در جنوب شرقي بست واقع شده هدايت مي گردد .”
همچنين در جاي ديگر گفته شده است كه :
” بجز خيابان ، معابر مشهد چيزي وسيعتر از كوچه هايي با ديوارهاي بلند گلي نيست . معابر اصلي به صورت نامنظمي سنگفرش شده اند .”
همچنين به منظور بازرسي و وصول عوارض كالاهاي وارداتي به شهر در دوازه هاي عيدگاه و بالا خيابان ، پستهايي دايرشده و ورود كالاها از ساير دروازه ها ممنوع است . باروي شهر داراي شش دروازه بوده كه به شرح زير است :
نام دروازه
محل احداث
نام دروازه
محل احداث
بالا خيابان
سراسب
ارگ
شمال غرب شهر
غرب
جنوب غرب
عيدگاه
پايين خيابان
نوغان
جنوب
جنوب شرق
شمال شرق
مداخلة صفويه در ايجاد محور بالا خيابان و پايين خيابان و تدارك رشد خطي شهر حول محور مذكور بعدها با تقويت مراكز اداري ميدان شهدا و ايجاد محور جديد ديگري به موازات آن ( خيابان بهار ) حركت عمومي شهر را به سمت غرب تشديد كرد . در سال 1307 هجري شمسي در زمان رضا شاه فلكه وسيعي در اطراف حرم با عرض خياباني حدود 30متر در دورآن احداث و به نام فلكة شمالي و جنوبي ناميده شد . خيابان اصلي مشهد كه درآن تاريخ خيابان نادري (شيرازي ) ناميده مي شد ، تعريض و خيابان تهران ( بلوار حضرت امام رضا «ع» ) ، خيابان طبرسي و خيابان نواب صفوي ( پايين خيابان ) و خيابان شيرازي( بالاخيابان ) بصورت چهارخيابان اصلي در مركز شهر ايجاد شد .
يكي از پرتنش ترين مداخله ها در زمينه تغيير چهرة مركز اين شهر عبارت بود از تخريب ابنيه اطراف حرم مطهر در سال 1345 و ايجاد فضاي سبز در اين محدوده در مطالعات طرح ياد شده كه از سوي مهندسان مشاور بور بور و همكاران تهيه شده است در مورد بافت مركزي مشهد چنين آمده است :
” بافت شهرسازي اطراف حرم مطهر حضرت رضا (ع) از لحاظ تاريخي جالب توجه نيست و بازمانده قسمت هايي طرح ريزي نشدهاست كه در اطراف اماكن مذهبي به واسطه امنيت بيشتر به صورت خودرو در قديم به وجود آمده است و به واسطة وضع نامطلوب ساختماني آنها مرتباً مورد نوسازي قراگرفته اند . لذا با وجود قدمت مجموعه مركزي ساختمانها و بافت اطراف آن هيچگونه ارزش تاريخي ندارد .”
مجله هنر و معماري شماره 20 در خصوص فرآيند اين طرح گزارش زير را ارائه مي دهد :
” يكي از مهم ترين پيشنهادهاي اين طرح اين است كه براي اولين بار در ايران نوسازي مركز شهر به صورتي اجرا خواهد شد كه در آمد آن نه تنها جوابگوي هزينه اش مي باشد بلكه درآمد اضافي هم خواهد داشت و اين روش به صورتي تنظيم شده كه هزينه خريد زمين ها ، ساختمانها و سرقفلي به قيمت واقعي روز پرداخت گردد و هيچ نوع اجحاف و يا درخواست كمك مالي چه از اشخاص و چه از دولت نگردد .”
در ارديبهشت سال 54 برنامه تخريب بناهاي اطراف فلكه حرم مطهر تا شعاع وسيعي به مرحلة عمل درآمد . پياده شدن اين برنامه كه از تغييرات عمده در سطح شهرمشهد است چهره مركز قديمي آن را بكلي دگرگون كرد .
شكل گرفتن هرجزء‌از مجموعه و نحوة استقرار آن در پيوند با شهر در تماميت آن مطرح بوده است . بازارها و بخصوص شاخة اصلي آن ( بازار بزرگ ) كه تا قلب و هسته مجموعه نفوذ مي كرده است و رابطه آن با صحن ها و مسجد جامع گوهرشاد و بستهاي بالا خيابان و پايين خيابان و ارتباط كالبدي آن با مجموعه اي از عناصر و ويژگيهاي بسيارمهم معمارانه و شهرسازي محل بوده است . چنانكه ارتباط بازارها ، بستها و صحنها را با يكديگر در نظر بگيريم مشاهده مي نماييم كه چه طور يك تداوم وحركتي از فضايي به فضاي ديگر وجود داشته است . بازار قديمي و بستها اجزاء جدايي ناپذير مجموعه واحدهاي وابسته به بناهاي مذهبي بوده اند . اين اجزا در رابطه با صحن ها در تداوم و حتي تشديد كاركرد يكديگر سهم بسزائي داشته اند . و در نهايت جريان داشتن زندگي را نشان مي داده اند.
مردم پس از گذشتن از فضاي باز فلكه به فضاي خاص بستها وارد مي شدند و سپس با عبور از سرپوشيده ها بداخل صحنها ميرسيدند و يا با گذشتن از مسير بازارها آمادگي كامل را براي ورود به محوطه صحن حرم مطهر و انجام زيارت پيدا مي كرده اند . اينمسير در هر حال شكل و روحيه خود را در فكر مردم مشهد و زوار در طول سالها تثبيت كرده بود . پس از اين تخريب وسيع كه شامل بسياري آثار قديمي نيز بود ناحيه وسيعي خالي گرديد كه تبديل به فضاي سبز شد . بدنه هاي خارجي بناها نماسازي مجدد شد و ديوار بلندي در دور فلكه ب طاقنماهاي آجري شكل گرفت كه فلكه را از منطقه اطراف آن جدا مي كرد . پس از اين اقدامات مجموعه بازار رضا با 2081 واحد مغازه را در كنار ميدان بيت المقدس فعلي با يك معماري نامناسب و روي محور خيابان طوس كه يك شاخه از خيابان كمربندي عبوري بافت قديمي براي كاهش حجم تردد ترافيك در فلكه بود ايجاد شد . آنچه كه ايجاد شده بود از فضاي بزرگ و وسيع اطراف مجموعه بجاي مانده و ديوار دور فلكه تا بازار رضا و نماسازي كاذب دوطرف خيابان تهران كه تعريض شده بود در مجموع سيما و روحيه اي متفاوت و غريبه نسبت به مكان به وجود آورد .